Franekeradeel (Fries: Frjentsjeradiel) is een gemeente in de Nederlandse provincie Friesland.

De hoofdplaats is Franeker. Tot de gemeentelijke herindeling op 1 januari 1984 was de hoofdplaats Tzum.

Herindeling

Op 10 oktober 2013 heeft de gemeenteraad unaniem besloten tot een herindeling per 1 januari 2018. De gemeente gaat dan op in de nieuw te vormen gemeente in het noordwesten van Fryslân, die Waadhoeke gaat heten met als hoofdkern Franeker. De nieuwe gemeente zal ongeveer 47.000 inwoners gaan tellen.

Geschiedenis

In de gemeente Franekeradeel, met een oppervlakte van ongeveer 10.426 hectare, is de stad Franeker van oudsher het stedelijk centrum. Om de stad liggen de volgende zestien dorpen: Achlum, Boer, Dongjum, Firdgum, Herbaijum, Hitzum, Peins, Pietersbierum, Oosterbierum, Ried, Klooster Lidlum, Schalsum, Sexbierum, Tzum, Tzummarum en Zweins. In totaal wonen er iets meer dan 20.000 mensen in de gemeente, ongeveer 13.000 in de stad en de rest over de omringende dorpen verspreid. Het centrum van Franeker bevat schitterende historische panden maar ook in de dorpen tref je historische panden of overblijfselen daarvan aan.

Franeker heeft zich in de Middeleeuwen ontwikkeld tot de belangrijkste nederzetting van noordelijk Westergo. Dat gebied was een eiland, het werd omspoeld door de zee, de Middelzee en de Marneslenk. De kwelderstreken lagen onbeschermd voor een bij tijd en wijle onstuimig hoge zee en de bewoners trachtten lijf en goed veilig te stellen op de terpen. De streek rond Franeker was in de 11e/12e eeuw vermoedelijk het eerste gebied in Friesland waar een zekere vorm van openbaar bestuur werd georganiseerd. Ook vonden er de eerste experimenten plaats voor een nieuwe wijze van bescherming door dijkaanleg. Dit zorgde ook voor economische voorspoed: het land raakte zo minder verzilt en kon langer worden gebruikt.

Franeker had een belangrijke positie in Franekeradeel, in de Vijf-Delen en in heel Westergo en was een aantrekkelijke plaats voor hoofdelingen, de tot bestuurlijke macht gekomen grootgrondbezitters. Zij bouwden in Franeker hun stinsen. Ambachtslieden en handelaren volgden. Franeker verwierf in 1402 marktrechten en spoedig werd het bestuur ook zo georganiseerd dat Franeker een stad genoemd kon worden.
In 1585 kreeg Franeker een universiteit. Tot 1811 kon men in Franeker theologie, rechten, medicijnen, klassieke talen, wijsbegeerte en wis- en natuurkunde studeren. De aanwezigheid van wetenschappers had een enorme uitstraling en hiervan profiteerden ook herbergiers, kooplieden en ambachtslieden. De stad trok beroemdheden als Descartes, prins Friso van Oranje, Peter Stuyvesant en niet te vergeten Anna Maria van Schurman.

In 1984 worden de voormalige gemeenten Franekeradeel, Franeker en een deel van Barradeel samengevoegd tot de gemeente Franekeradeel met als hoofdplaats Franeker. De voormalige academiestad is nu vooral bekend door het Eise Eisinga Planetarium, het kaatsen (PC), de historische panden en musea.

De Oudheidkundige Vereniging Barradeel organiseert contactavonden, waar lezingen gehouden worden over interessante onderwerpen uit de geschiedenis van de oude gemeente Barradeel. Bovendien worden er excursies georganiseerd.