Inhoud

Friesland is een provincie in het noorden van Nederland. In het oosten wordt Friesland begrensd door Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee (buiten de Waddeneilanden door de Noordzee). Door de Afsluitdijk is Friesland verbonden met Noord-Holland. De Friese waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog zijn bereikbaar met veerdiensten vanuit Harl
ingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf Holwerd naar Ameland en vanaf Lauwersoog naar Schiermonnikoog.

Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de Kreis Friesland in het Duitse Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel aangeduid als Westerlauwers Friesland.

Qua totale oppervlakte (land plus water) is Friesland de grootste provincie, en qua landoppervlakte is het de op twee na grootste provincie. Het hoogste punt van de provincie is het 45 meter hoge Vuurboetsduin op Vlieland. Het hoogste punt op het vasteland is de Bosberg bij Appelscha met 26,6 meter.

Friesland is door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap uitgeroepen tot mooiste provincie van Nederland. De vereniging It Fryske Gea (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.

Friesland heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen: het Waddengebied, de Zuidoosthoek, het terpengebied van Oostergo, Westergo, het Lage Midden, de Veenpolders, Gaasterland, de Noordelijke Wouden en het Bedijkingslandschap (= Marne, Het Bildt, Nieuwlanden en Lauwerszee).

In Friesland liggen vier nationale parken: Schiermonnikoog, De Alde Feanen, Lauwersmeer (Groningen en Friesland) en Drents-Friese Wold (Drenthe en Friesland).

Naam

Herkomst
In de middeleeuwse historiografie werd algemeen aangenomen dat Friesland zijn naam dankte aan een legendarische stichter genaamd Friso, even zoals Groningen gesticht zou zijn door een zekere Gruno. Een wonderlijker verklaring voor de naam geeft het zogenoemde Oude Goudse Kroniekje (ca. 1450). Daarin wordt verhaald hoe keizer Valentinianus den Rijn neder quam ... inder wilder Neder Sassen lant ... ende om dattet soo couden lant is, soo dedent die Romeynen Vrieslant hieten. Recenter is de veronderstelling dat de volksnaam Fries oorspronkelijk verwees naar krulharen.

Fryslân
Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in 'Fryslân'. In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt. In het Nederlandse taalgebruik blijft over het algemeen de naam Friesland in gebruik. Fryslân is echter de officiële naam.

Heitelân
It Heitelân (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen om utens, Friezen die buiten Friesland wonen, een veel gebruikte term om de provincie Friesland aan te duiden. Het wordt vaak gebruikt om de sterke band met Friesland aan te geven.

Een lied met de naam It Heitelân werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Friesland (tekst van Eeltje Halbertsma), De âlde Friezen (Nederlands: De oude Friezen), te vervangen door dit lied. De reden hiervoor was het karakter van het 'Folksliet'. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie te veel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte bloed- en bodemfilosofie. Een nieuwe generatie bracht het lied niettemin de laatste jaren in nieuwe vormen uit, onder meer door de band Reboelje en het Lemster Mannenkoor.

Geschiedenis

Prehistorie en oudheid
Van ongeveer 400 tot 200 voor Chr. begon langzamerhand een proto-Friese cultuur te ontstaan met wierden/terpen tussen Vlie en Eems. De bewoners werden door de Romeinen Frisii genoemd. De aanwezigheid van de Romeinen in Friesland begint met de Romeinse generaal Drusus als hij in 12 v.Chr. zijn campagne in Germania voert.

Middeleeuwen
Aan het begin van de middeleeuwen strekte Friesland zich uit van het Zwin, bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de 7e eeuw was het onafhankelijk. Het begin van de 8e eeuw is bekend vanwege de Friese koning Redbad en de missionaris Bonifatius. Na de inlijving in het Frankenrijk bestond Friesland, volgens de Lex Frisionum (= de Friese wet), uit drie delen: het gebied tussen het Zwin en Vlie, het gebied tussen Vlie en Lauwers en het gebied tussen Lauwers en Wezer. In het eerstgenoemde deel ontwikkelde zich sinds circa 1000 het graafschap Holland. Wat nu West-Friesland heet, werd na een periode van strijd in 1287 ingelijfd door graaf Floris V van Holland. Dat jaar vond de Sint-Luciavloed plaats, een overstroming die de Zuiderzee tussen West-Friesland en de overige delen van Friesland aanzienlijk verbreedde en contact tussen beide delen in de toekomst enorm zou bemoeilijken. De overige delen behielden zelfstandigheid omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder zijn controle kon krijgen. Bij de Upstalsboom, een rechtplaats bij Aurich (= Auwerk), vond op basis van de Friese wet in de 13e en 14e eeuw een centrale rechtspraak plaats voor de overgebleven zelfstandige regio's: de Zeven Friese Zeelanden. Pogingen van de Hollandse graven en hun verbondenen om Friesland te onderwerpen mislukten telkens, en dit definitief in 1345 met de Slag bij Warns, waarin een Hollands-Henegouws ridderleger werd verslagen door een Fries boerenleger. De overgang tussen hoge en late middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal kloosters in Friesland werd gesticht. Hun macht vergrootte zich door de rijkdom die zij verwierven met inpolderingen en droogleggingen. Naast de kloosterabten ontwikkelden veel Friese hoofdelingen zich tot lokale edellieden, overigens zonder deze titel te (willen) dragen want dat zou hen verplichten om het leenmanschap te aanvaarden van hogere adel buiten Friesland.

De zogenaamde Friese vrijheid gaf als keerzijde het ontbreken van centraal bestuur te zien in een langdurige vete tussen zogenaamde Vetkopers en Schieringers, waarin de eerstgenoemde partij haar belangen verbond met machten buiten Friesland, en de laatstgenoemde die tot Friesland wilde beperken. In de 14e eeuw kreeg de niet-Friese stad Groningen steeds meer macht in de Ommelanden tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena uit een machtig regionaal hoofdelingengeslacht Graaf van Oost-Friesland. In 1498 benoemde keizer Maximiliaan I hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Hij kreeg echter alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het geheel van Friese landen een feit en ging de oude Friese samenhang en vrijheid verloren.

Een eeuw later zouden de Ommelanden onder de stad Groningen en Friesland twee autonome provincies binnen de Republiek der Verenigde Nederlanden worden. Oost-Friesland bleef (na 1648) binnen het Duitse Rijk en kwam na het uitsterven van het inheemse gravengeslacht uiteindelijk in 1744 in handen van de Pruisische koningen. In de Napoleontische tijd werd het enkele jaren bij het koninkrijk Holland gevoegd (1807-1810) en daarna bij het koninkrijk Hannover, dat in 1866 door het koninkrijk Pruisen werd ingelijfd, waarmee het in 1871 opgenomen werd in het Duitse Rijk.

Nieuwe Tijd
De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste Fries-Hollandse oorlog (1515-1524). In 1581 kreeg Friesland weer een autonome status. De Admiraliteit van Friesland, opgericht in 1596, was één van de Admiraliteiten ten tijde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In 1795 raakte Friesland officieel zijn zelfstandigheid kwijt toen het een provincie van Nederland werd.

Taal

Fries
De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Nederlands en het Fries (Frysk). Het Fries heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de tv.

Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals het Aasters (op Terschelling), Hindeloopers, Schiermonnikoogs, Kleifries, Woudfries en Zuidwesthoeks. De verschillen tussen de dialecten zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.

Nederlandse en Nedersaksische dialecten
In de Friese steden spreken alleen zij die van het platteland zijn ingeweken (onderling) Fries. Stadsfries, een Hollands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die, echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit 'Friese Nederlands' zijn enkele andere dialecten verwant als Amelands, Bildts en op Terschelling Midslands.

In het oosten van de gemeente Kollumerland wordt vanouds, maar afnemend, westelijk Gronings gesproken: Kollumerlands. In het zuidoosten van de provincie, beneden de Tjonger, wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante Stellingwerfs gesproken.

Plaatsnamen
Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Basisadministratie en in de BAG wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zes gemeenten - Dantumadeel (officieel Dantumadiel), Tietjerksteradeel (officieel Tytsjerksteradiel), Ferwerderadeel (officieel Ferwerteradiel), Menaldumadeel (officieel Menameradiel), Littenseradeel (officieel Littenseradiel) en Leeuwarderadeel - hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de komborden.

Welkomstpakket nieuwe inwoners
Aan nieuwe inwoners van de provincie Friesland wordt een welkomstpakket uitgereikt om informatie te geven over de meertalige situatie. Op jaarbasis gaat het om ruim tienduizend personen.

Inhoud pakket 2008: aanbiedingsbrief provincie, de brochure 'Taal van het hart' over meertaligheid, informatie over cursusaanbod van de Afûk, een cursus Fries (Edufrysk) op cd-rom, de dvd meartalenmeartakomst (meer talen, meer toekomst), een theaterbon van Tryater en het Suske en Wiske-verhaal De Alvestêdestunt, de Friese vertaling van De elfstedenstunt.

Nieuwe Friese taalwet
Toenmalig minister Donner van Binnenlandse Zaken kondigde op 12 februari 2011 bij Omrop Fryslân aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet zou komen. Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van die wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.

Economie

Friesland heeft van oorsprong een uitgesproken agrarisch karakter. De provincie stond vooral bekend vanwege de veeteelt en de daarmee verbonden zuivelindustrie. Toerisme, met name op de meren in het zuidwesten van de provincie en op de Waddeneilanden, is in de zomer een belangrijke bron van inkomsten. Deze streken kennen in de winter een grote seizoenswerkloosheid. De sterk opkomende dienstensector concentreert zich in Leeuwarden, Drachten en Heerenveen.

Ziekenhuizen