Inhoud

De gemeente bestaat naast de plaats Delfzijl uit 13 dorpen en 24 buurtschappen. De gemeente Delfzijl ontstond in 1808 en werd bij de gemeentelijke herindeling van 1990 uitgebreid met de gebieden van de gemeenten Bierum en Termunten.

In Noordoost-Groningen vervult de gemeente een centrumfunctie. Delfzijl beschikt over voorzieningen op het gebied van gezondheid (onder andere een ziekenhuis) en onderwijs (basis-, middelbaar en beroepsonderwijs), sport en cultuur (theater annex cultureel centrum en instituut voor kunstbeoefening).

Geschiedenis

De naam "Delfzijl" betekent zijl (= sluis) in de Delf (= de oude naam van het Damsterdiep). Delfzijl ontstond in de dertiende eeuw toen er een sluis gebouwd werd in de Delf. Toch was er al langere tijd sprake van bewoning van het gebied waar het huidige Delfzijl ligt. De Romein Plinius de Oudere schreef reeds in 47 na Christus over het gebied aan de oevers van de Eems. In zijn reisverslag noemt hij de oorspronkelijke bewoners, die behoorden tot de Chauken en woonden op terpen of wierden, zodat zij beschermd werden tegen de tweemaal per dag opkomende vloed.

Toch is dit niet het eerste teken van bewoning in Delfzijl. In 1982 werd in de directe nabijheid van Delfzijl, onder de wierde Heveskesklooster ten oosten van Delfzijl, een hunebed gevonden. Dit is een indicatie dat er ook al in vroege tijden bewoning was in Delfzijl.

De naam Delfzijl werd voor het eerst genoemd in een oorkonde van 19 juni 1303. Oorspronkelijk lagen er drie zijlen (sluizen) in de Delf. Deze werden Slochter-, Scharmer- en Dorpsterzijl genaamd. Men spreekt dus ook wel van "de drie Delfzijlen". Bij deze sluizen ontstond al snel bewoning toen er een sluiswachter aangesteld werd. Dit was het begin van het ontstaan van het huidige Delfzijl. De drie sluizen vielen onder het Generale Zijlvest der Drie Delfzijlen.

De drie sluizen in de Delf vormden een belangrijk strategisch punt. Ze werden niet alleen gebruikt om het binnenwater te lozen op zee, maar konden ook gebruikt worden om het zeewater over het land te laten stromen. Bovendien kon vanuit Delfzijl een belangrijke handelsroute van de stad Groningen gecontroleerd worden. Tevens werd het scheepvaartverkeer op de Eems gecontroleerd en kon zo de scheepvaart voor de haven van Emden gehinderd worden. De haven van de stad vormde ook een invalsbasis voor een grote troepenmacht vanuit zee. Omstreeks 1414 bouwde de Oost-Friese krijgsheer Keno tom Brok een versterkt huis te Delfzijl, dat vermoedelijk het volgende jaar weer werd afgebroken. In 1499 werd door de Graaf van Oost-Friesland een blokhuis gebouwd te Delfzijl. In 1514 werd de onvoltooide schans van Delfzijl met Oldenburgse troepen veroverd door hertog George van Saksen. Hij werd echter hetzelfde jaar weer verjaagd door Otto van Diepholt, die het heroverde voor graaf Edzard I.

Op 25 juli 1568 bezocht Alva Delfzijl, na de Zeeslag op de Eems. Hij zag de strategische betekenis en maakte plannen om er een grote vesting van te maken. Oorspronkelijk was het zijn bedoeling om een vesting te maken waartoe Delfzijl, Farmsum en Appingedam zouden behoren. Dit was zeer tegen de zin van de stad Groningen en is door herhaaldelijk aandringen van de stad Groningen niet doorgegaan. Op bevel van de graaf van Rennenberg werden de verdedigingswerken zelfs ontmanteld. Dezelfde Rennenberg gaf enige tijd later echter opdracht aan Johan van den Kornput om ontwerpen te maken voor de versterking van Delfzijl. Dit plan werd echter niet gelijk uitgevoerd. Er werd eerst een schans, omgeven door een gracht, aangelegd door Berthold Entens van Mentheda tot Middelstum. Deze schans werd in 1580 door de Spanjaarden ingenomen. In 1591 werd de schans heroverd door Prins Maurits. Hij zorgde voor versterking van de schans en zo kon het plan van Johan van den Kornput alsnog uitgevoerd worden. Delfzijl werd een vesting. In 1594 werd door Francisco Verdugo tevergeefs een poging gedaan om de vesting Delfzijl weer in te nemen. In 1696 werd de vesting door Menno van Coehoorn versterkt.

In de middeleeuwen stonden er in de omgeving van Delfzijl verscheidene borgen, met name bij Uitwierde.

De haven van Delfzijl werd reeds in de 16e eeuw in verschillende maritieme geschriften vermeld. In 1591 bezocht prins Prins Maurits de haven met een vloot van 150 schepen. Enige decennia later bezocht Piet Hein met de "Zilvervloot" Delfzijl. Tijdens de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog in 1665 kwam Michiel de Ruyter met de West-Indische vloot en dertig door hem buitgemaakte schepen de haven van Delfzijl binnen.

In 1825 behoorde Delfzijl (met Winschoten) tot de allerlaatste Nederlandse plaatsen waaraan stadsrechten werden toegekend. Dat had op dat moment geen praktische betekenis meer, maar slechts symbolische, deze stadsrechten moeten dan ook niet vergeleken worden met eerder verkregen stadsrechten in steden zoals Appingedam en Groningen.. In 1856 werd de zeevaartschool gesticht. In 1876 werd het Eemskanaal van Delfzijl naar Groningen gegraven, omdat het Damsterdiep de scheepvaart onvoldoende mogelijkheden bood.

Bezettingen
In de Franse tijd bleef Delfzijl tot na de verbanning van Napoleon naar Elba door een Franse troepeneenheid bezet. Met het beleg o.l.v. kolonel Marcus Busch kwam daar in 1814 een einde aan. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog werd de haven van Delfzijl gebruikt om het zogenaamde Zweeds wittebrood te lossen. Ook de Duitse tijd eindigde later dan op de meeste plaatsen in Nederland. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd fel slag geleverd om Delfzijl. De stad Delfzijl was van strategisch belang voor de bescherming van de Eems en de Duitse stad Emden. In de Tweede Wereldoorlog werden door de Duitsers dan ook diverse versterkingen aangelegd, die bekend stonden als de Zak van Delfzijl (Delfzijl Pocket). Hierdoor was Delfzijl lastig in te nemen. De Bevrijding van Delfzijl duurde dan ook verschillende dagen. Pas op 2 mei 1945 capituleerde het Duitse garnizoen.

Vuurtorens
In 1888 zijn er langs kust van de Eems 2 vuurtorens gebouwd, één in Watum en één in Delfzijl. Ze zagen er niet uit als de gangbare vuurtorens, het waren stevige gebouwen die goed in die tijd pasten. Ze waren 10,5 meter hoog en er was plaats voor 2 gezinnen van de vuurtorenwachters (zie Vuurtoren van Delfzijl).

De twee vuurtorens zijn beide in de Tweede Wereldoorlog vernield. De nieuwe vuurtoren van Delfzijl (nummer 2), met een rood-wit-groen sectorlicht op 17 meter boven de gemiddelde waterhoogte van de Eems, moest in 1981 wijken in verband met het uitbreiden van de haven van Delfzijl. Foto's en bouwtekeningen bevinden zich in het Nationaal Archief.

Overstromingen
Door de ligging aan het water is Delfzijl kwetsbaar voor overstromingen. In 1597, 1686, 1717 en 1825 kwamen er overstromingen en dijkdoorbraken voor. Ook in de 21e eeuw moesten herhaaldelijk de coupures in de dijk bij Delfzijl gesloten worden om te voorkomen dat de stad onder water loopt. In de waterpoort aan het eind van de Havenstraat is een gedenkteken aangebracht, die de hoge waterstand van 1962 markeert. De hoogste waterstand echter werd in november 2006 gemeten. Door een noordwesterstorm stond het water er tijdens hoogtij 4,83 meter boven NAP. Het oude record van 4,50 meter dateerde uit 1825.

Wapen
Het tamelijk ingewikkelde wapen van Delfzijl is ontstaan uit een combinatie van de wapens van de diverse, rond Delfzijl liggende, gebieden die allengs in Delfzijl opgingen. De oudste component is de gekroonde harpij. Deze figuur komt eveneens voor op het wapen van Emden, aan de overkant van de Eems. Het is afgeleid van de eens machtige familie Cirksena die vanuit Emden de macht uitoefende over Oost-Friesland. Graaf Edzard I van Oost-Friesland was zelfs een tijdlang (1504-1517) heer van stad en ommeland.

Industriële ontwikkeling
In de tweede helft van de twintigste eeuw werd de Eemsmondregio waarin Delfzijl ligt door de Nederlandse Overheid verkozen tot ontwikkelingspool voor de economische ontwikkeling en ontsluiting van Noord-Nederland.

Een van de belangrijkste gevolgen was de in 1968 gestarte aanleg van een diepzeehaven in Delfzijl. Hiervoor moesten in de Oosterhoek verschillende dorpen wijken, namelijk Weiwerd, Heveskes en Oterdum. Het kerkje van Heveskes staat nu midden in een leegte die industriegebied had moeten worden. Op de zeedijk waar vroeger het schilderachtige Oterdum lag is het oude kerkhof gereconstrueerd. Midden op dit kerkhof stond, totdat het in 2011 gestolen werd, een kunstwerk van Thees Rijkhold Meesters bestaande uit een hand die in de handpalm het kerkje van Oterdum draagt. Door de aanleg van de Hoogelandsterweg (de weg naar onder andere de Eemshaven) moest ten noorden van Delfzijl het gehucht Ladysmith wijken.

Toen de haven van Delfzijl in 1973 klaar was, was ook de economische crisis daar en bleek de industriële expansie achter te blijven. Dit heeft tot gevolg dat een belangrijk deel van het beoogde industriegebied in Delfzijl vandaag de dag braak ligt. Dat geldt in het bijzonder voor de plekken waar de gesloopte dorpen hebben gestaan.

Ook de ontwikkeling van het inwonertal bleef achter bij de verwachtingen. Ten noorden van de spoorlijn Groningen-Delfzijl, grenzend aan het water van de Eems, verrees in de jaren zestig en zeventig Delfzijl-Noord, een grote nieuwbouwwijk. Omdat die omstreeks het jaar 2000 met grote leegstand te maken kreeg, ging men er toe over een deel van de woningen te slopen.

Desondanks is Delfzijl de op twee na grootste havenstad in Nederland. Bekende scheepswerven in de stad zijn de werf waar waarschepen gebouwd worden en Niestern Sander. In Delfzijl bevindt zich het 2e (qua grootte) chemiepark van Nederland; 17% van de totale landelijke werkgelegenheid in de chemie is gevestigd in Delfzijl. Fabrieken zijn onder andere Aluminium Delfzijl (ALDEL), Akzo, NKF, Dow Chemical. Opvallend is hierbij een project waarbij het bij Akzo vrijkomende waterstofgas via brandstofcellen weer in elektriciteit omgezet wordt. Ook wordt er grondstof voor de supersterke Twaron-vezel gemaakt. In 2006 werd in Delfzijl de eerste Biomethanol fabriek ter wereld geopend. In Delfzijl zijn in totaal zo'n 14.000 arbeidsplaatsen, die grotendeels worden ingenomen door mensen van buiten de gemeente.

Heden
Anno 2008 vervult Delfzijl een regionale functie. Zo zijn er in de stad meerdere voorzieningen ten behoeve van de regio, zoals het Delfzicht Ziekenhuis, de schouwburg 'De Molenberg', het IVAK (een Instituut voor kunst en cultuur in Noord Groningen), de bibliotheek en diverse winkelcentra. De stad heeft dankzij de haven nog steeds een maritiem karakter. Er zijn diverse bedrijven uit deze sector zoals rederijen, bevoorradingsbedrijven en werven gevestigd. Ook de industrie is nog rijk vertegenwoordigd in de stad. In 2007 behaalde het bedrijfsleven in de regio Delfzijl volgens de Regio Top 40 van de Rabobank een winstgroei van 14,2 procent; het op twee na hoogste van alle regio's in Nederland.

Geografie

De gemeente Delfzijl omvat de volgende plaatsen, dorpen, gehuchten en buurtschappen: Amsweer, Arwerd, Baamsum, Bierum, Biessum, Binnen Ae, Borgsweer, Dallingeweer, Dekkershuizen, Delfzijl, Farmsum, Feldwerd, Fiemel, Geefsweer, Godlinze, Heveskes, Heveskesklooster, Ideweer, Holwierde, Krewerd, Ladysmith, Lalleweer, Losdorp, Meedhuizen, Nansum, Naterij, Nooitgedacht, Opmeeden, Oterdum, Polen, Spijk, Termunten, Termunterzijl, Tuikwerd, Tuikwerderrak, Tweehuizen, Uiteinde, Uitwierde, Vierburen, Vierhuizen, Wagenborgen, Wartum, Weiwerd, Woldendorp en Zeshuizen.

Bezienswaardigheden

Cultuur

In Delfzijl is sinds 1966 het IVAK ("Instituut Voor Amateuristische Kunstbeoefening", thans "Centrum voor Kunst en Cultuur in Noordoost Groningen") gevestigd. met als doelstelling zo veel mogelijk mensen kennis te laten maken met kunst en cultuur, door lessen, cursussen, optredens, voorstellingen en tentoonstellingen. Verder beschikt Delfzijl over een bibliotheek aan de Oude Schans.

Musea
In Delfzijl bevindt zich het Muzeeaquarium Delfzijl, een museum en zeeaquarium. Het museum is gebouwd om een bunker uit de Tweede Wereldoorlog. Deze is als onderdeel van het museum te bezichtigen. Tevens is hier het in 1982 bij Heveskesklooster gevonden hunebed G5 tentoongesteld. Het aquariumdeel van het museum geeft een uitgebreid overzicht van in de Waddenzee voorkomende (levende) dieren. Het museum beschikt verder over vier collecties: de eerste is gewijd aan archeologie, de tweede aan geologie en diverse gesteentes, de derde is een maritieme expositie, met de maritieme geschiedenis van Delfzijl, modelschepen en andere maritieme attributen en tenslotte is er een schelpencollectie te bezichtigen.

Uitgaansleven
Delfzijl beschikt over een schouwburg (De Molenberg), maar sinds 1989 niet meer over een bioscoop. Wel is er de filmliga "Eemsmond" die regelmatig films vertoont in De Molenberg. Verder heeft Delfzijl een groot aantal cafés en een discotheek.

Sport en recreatie
Door deze plaats loopt de Europese wandelroute E9, ter plaatse ook North Sea Trail of Wad- en Wierdenpad geheten. De E9 loopt langs de kust van Portugal naar de Baltische staten.

In Delfzijl zijn diverse sportclubs gevestigd. Er zijn vier voetbalverenigingen Eems Boys, Neptunia, Oosterhoek, Farmsum. Daarnaast zijn er diverse andere verenigingen zoals een tennisvereniging, atletiekvereniging, zeil- en roeivereniging, volleybalverenigingen, basketbalvereniging Martial Aristos Combinatie, tafeltennisvereniging, ijsvereniging, jeu-de-boulesbaan, et cetera. Ook heeft Delfzijl een aantal muziekverenigingen, waaronder de oudste muziekvereniging van Delfzijl DHO. Het Delfzijls Harmonie Orkest is opgericht op 30 april 1896. Aan de dijk bij het Eemshotel ligt het strand van Delfzijl. Ook beschikt Delfzijl over twee jachthavens. Delfzijl beschikt over een Motorcrosscircuit en er is een schietbaan. Verder zijn er in de omgeving diverse wandel- en fietsroutes, die vaak voeren langs de historische wierde dorpen. Een voorbeeld hiervan is de Internationale Dollardroute.

Evenementen
Delfzijl kent een aantal bekende en minder bekende evenementen, waarvan een deel zich afspeelt op en om het water.

Verkeer en vervoer

Wegen
Een aantal hoofdwegen verbindt Delfzijl met andere plaatsen:

Wateren
Delfzijl ligt aan een knooppunt van verschillende waterwegen. De belangrijkste waterweg is de Eemsmonding, de benedenloop van de Eems, waarmee de stad rechtstreeks verbonden is met de Noordzee.

Het Damsterdiep (in vroeger tijden ook wel Delf genaamd) loopt van Groningen naar Delfzijl en mondt daar uit in de Eems. Het wordt vrijwel alleen nog gebruikt voor pleziervaart. De Uitwierdermaar mondt bij Delfzijl uit in het Damsterdiep.

Ook het Eemskanaal, een belangrijke binnenvaartroute, loopt van Groningen naar Delfzijl. Het Eemskanaal kwam in 1876 gereed. In de jaren 60 is een nieuwe aftakking gegraven naar de Eems, met daarin grotere sluizen. Via deze aftakking komt men in zowel de Farmsumerhaven als de Oosterhornhaven. De nieuwe sluizen komen uit in de buitenhaven van Delfzijl. Via de oude loop van het Eemskanaal is het niet meer mogelijk in de Eems te komen. De sluis is een schutsluis geworden. De originele loop van het Eemskanaal wordt in de volksmond ook wel "Oude Eemskanaal" genoemd. In het "Oude Eemskanaal" ligt de jachthaven "Het Dok". Ook staat het in verbinding met het Damsterdiep door middel van een sluis. Aan het einde van de Oosterhornhaven staat een sluis in verbinding met het Termunterzijldiep.

In Farmsum loopt het Afwateringskanaal van Duurswold. Dit kanaal werd gegraven om de afwatering uit het Oldambt te kunnen waarborgen. Het wordt doorsneden door de later afgegraven aftakking van het Eemskanaal en is daardoor niet meer bevaarbaar.

Niet ver van Delfzijl, in de gemeente Slochteren, ligt het Schildmeer. Dit is bereikbaar door een sluis vanuit het Eemskanaal.

Openbaar vervoer
Delfzijl heeft twee stations aan de Spoorlijn Groningen - Delfzijl, te weten Delfzijl en Delfzijl-West.

Veerdiensten