Inhoud
Schijndel (Schijndels dialect: Skèndel) is een plaats en gemeente in de Nederlandse provincie Noord-Brabant, gelegen in de Meierij van 's-Hertogenbosch.
De gemeente bestaat daarnaast uit het kerkdorp Wijbosch, dat tegen de bevolkingskern van Schijndel ligt en gedeeltelijk is vastgegroeid.
Vanaf 1 januari 2017 zal Schijndel, samen met Sint-Oedenrode en Veghel, opgaan in de nieuwe gemeente Meierijstad.
Etymologie
In 1299 wordt Schijndel voor het eerst vernoemd als Skinle.
Schijndel zou zijn naam te danken hebben aan een eikenbos, waar men in die tijd schors (skin) ging halen voor het bereiden van run (een materiaal dat gebruikt werd bij het looien van huiden). Andere bronnen spreken van een schijn (spook) en loo (bos): spookbos.
Geschiedenis
Graafschap Rode
De eerste ontginningen vonden in de vroege middeleeuwen plaats op vruchtbare bosgronden langs de Aa. In de vroegste periode maakte Schijndel deel uit van het Graafschap Rode (Sint-Oedenrode). In die periode werden de inwoners van Schijndel dan ook met de naam "Rodenaren" aangeduid en ontving het dorp zijn costuimen en landrechten naar Roois recht.
Hertogdom Brabant
Met de verkoop van het graafschap Rode door de graaf van Gelre aan de hertog van Brabant kwam Schijndel in de 13e eeuw bij het hertogdom Brabant als onderdeel van de Meierij van 's-Hertogenbosch en bleef het ressorteren onder het kwartier Peelland. Sinds 1309 is Schijndel officieel een gemeente, wanneer Hertog Jan II van Brabant de parochianen het recht geeft tot het gebruik van gemeentegronden. De omvang van de gemeente Schijndel stond reeds rond 1299 enigszins vast, toen de hertog van Brabant de dorpsgrens noemde bij de stichting van de Koeveringse molen op de plaats waar de limieten van Sint-Oedenrode, Veghel en Schijndel bij elkaar kwamen.
De heerlijkheid Schijndel wordt in de loop der tijd meerdere malen verpand aan vruchtgebruikers. Onder andere aan de familie Van der Leck, die de heerlijkheid Schijndel bezaten van 1398 tot 1454. In 1612 werden de heerlijke rechten door de inwoners van Schijndel afgekocht en werd de plaats een hertogsdorp. Vanaf 16e eeuw gaat het slecht met de Meierij. Schijndel heeft te lijden onder de Gelderse Oorlogen. In 1512 wordt het dorp door Gelderse troepen afgebrand. In 1542 plundert en brandschat de Gelderse hoofdman Maarten van Rossum de Meierij. Schijndel blijft dan gespaard. Ook tijdens de Tachtigjarige Oorlog had Schijndel, net als omringende plaatsen, te lijden onder oorlogsgeweld. In 1583 werd het dorp door Staatse troepen onder baron van IJsselstein, die van tevoren reeds Veghel en Erp verwoest hadden, totaal platgebrand en verwoest. De troepen verschenen 's nachts in Schijndel en staken de huizen en het koren op het veld in brand.
Staats Brabant
Sinds 1648 was Schijndel onderdeel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De Meierij van 's-Hertogenbosch en al haar toebehoren werd toegewezen aan de Staten. Staats-Brabant had de functie van militaire buffer voor de Republiek, en ook Schijndel had weinig tot geen mogelijkheden om tot economische groei te komen. Het werd een tijd van weinig vooruitgang. De Sint-Servatiuskerk werd genaast en voortaan gebruikt voor protestantse erediensten. De Schijndelse bevolking ging daarop vanaf het jaar 1649 ter kerke in een Veghelse grenskerk direct over de landsgrens met Uden, dat destijds niet tot Brabant behoorde, maar tot het vrije Duitse Land van Ravenstein. Die kerk werd tot aan de Franse inval van 1672 gebruikt door de Veghelse parochianen en in eerste instantie ook nog door parochianen uit Sint-Oedenrode en Schijndel. Bij de Franse inval van 1672 had Schijndel opnieuw zwaar te lijden. De landerijen en woningen buiten de kom van het dorp werden leeggeroofd en geplunderd. Na de Franse inval werd het de katholieken van de Meierij toegestaan om schuurkerken te gebruiken.
Franse Tijd en Koninkrijk der Nederlanden
Pas in 1795, toen de Fransen binnenvielen, verwierf Schijndel weer godsdienstvrijheid. In 1814 werd de Meierij een volwaardig onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden.
In 1944 is door oorlogshandelingen tijdens de Operatie Market Garden het gemeente-archief verloren gegaan, zodat veel bevolkingsgegevens zijn verdwenen. Bekend is echter dat het aantal inwoners toenam van 4.000 in 1847 via 5.500 omstreeks 1900, tot 11.000 in 1954. In 1984 werd de 20.000e inwoner ingeschreven, waarna de bevolking geleidelijk aan doorgroeide tot 23.000 in 2008.
Economie
Als er iets typerend is voor de economie van Schijndel is dat de eeuwenoude traditie van hopteelt. Het is deze teelt die Schijndelaren de bijnaam Skèndelse Hopbel gaf.Reeds rond 1400 is er sprake van hopteelt in Schijndel. Deze teelt was zwaar, maar loonde blijkbaar de moeite. Door de eeuwen heen blijft er in Schijndel sprake van hopkuilen en vanaf de achttiende eeuw staat het dorp bekend om de teelt van hop. Vanaf 1755 werd de hop in grote hopwagens gewogen. Schijndel telde toen zeven brouwerijen. In de 20e eeuw was de hopteelt in Schijndel compleet verdwenen. In 2004 werd een haalbaarheidsstudie uitgevoerd naar de herinvoering van de hopteelt. In 2005 is er een proefveld aangelegd. Een deel van de hop wordt gebruikt door de plaatselijke brouwerij Sint Servattumus.
Stedelijke Ontwikkeling
Schijndel was vanouds een groot dorp, maar heeft nooit stedelijke omvang of functie bereikt. Deze plaatsen die reeds vóór 1850 meer dan lokale betekenis hadden, worden met de term vlek aangeduid. Vlekken vertonen vaak een mengeling van historische ontstaans- en groeifactoren. Meestal dateren deze nederzettingen uit de hoge middeleeuwen en waren het primaire kerkdorpen met een marktfunctie, blijkens de aanwezigheid van een plein.
De Rooise koster Adriaan Brock beschreef Schijndel begin 19e eeuw als volgt:
"Schyndel, een der schoonste en grootste dorpen, niet alleen van Peelland, maar zelfs ook onder die van den anderen Meieryschen kwartieren, ligt twee uuren ten zuidoosten van 's-Hertogenbosch en een uur gaans noordelijk van St. Odenrode, is in het midden zeer digt betimmert met fraaije en treffelyke gebouwen."
Ondanks de grootte van het dorp bleef Schijndel tot aan de Tweede Wereldoorlog een plaats met een zeer dorps karakter. Na de Tweede Wereldoorlog begon het dorp hard te groeien.
In 2013 is in Schijndel de Glazen Boerderij gebouwd op de open plaats op de markt van Schijndel. Dit gebouw, een ontwerp van de in Schijndel geboren architect Winy Maas, werd in januari 2013 geopend.
Landschappelijke Ontwikkeling
Schijndel is gelegen op een dekzandrug tussen de beekdalen van de Aa en Dommel op 8 à 10 meter boven de zeespiegel. Rond de dekzandrug lagen drassige broekgronden, waarvan de hogere gedeelten (donken) gebruikt werden voor bewoning, zoals Smaldonk en Liekendonk. Door de kleinschalige verkaveling, het patroon van zandpaden en kleine bosjes ontstond het typisch Meierijs landschap. Grotere akkerbouwcomplexen ontstonden en werden in de loop der tijd 'opgehoogde' akkers, die heden ten dage terug te zien zijn als bolle akkers bij Venushoek en Borne. Op de deels sterk lemige gronden in de gemeente Schijndel werden vanaf 1750, vanwege het voorpootrecht, veel populieren aangeplant. Tussen 1760 en 1780 vond de grootste toename van houtteelt plaats in de gemeenten Schijndel-Sint-Oedenrode-Udenhout en Veghel. Met de aanplant van populieren, het patroon van zandpaden en vochtige broekgronden ontstond op deze wijze het zo kenmerkende Meierijse "Peppellandschap". Dit landschap was in feite puur economisch, aangezien de populierenteelt grotendeels in dienst stond van de klompenindustrie. Kerngebied van deze klompenmakerij, en dus ook van de populierenteelt, werd met name gevormd door de gemeenten Sint-Oedenrode, Schijndel, Veghel, Liempde, Best en Boxtel.
Met name rond het dorp Wijbosch ontstonden productiebossen. Het voorpootrecht bestaat nog steeds in Wijbosch. Het natuurgebied Wijboschbroek was ooit een productiebos.
Een van de kleinschalige cultuurlandschappen die daaruit ontstond was De Smaldonken, een gebied ten noordoosten van Schijndel.
In het Heempark De Blekert, aan de Beemdstraat, zijn een aantal oude landschapselementen gereconstrueerd, zoals een elzenbroekbos, een hooiland en een griend. Een blokhut dient als informatiecentrum en er zijn voorwerpen die betrekking hebben op mandenmakers en hoepelmakers, die immers griendhout gebruikten.
Door te intensieve beweiding en de werking van de wind werden in het zuidoostelijk deel van Schijndel, op de grens met de gemeente Veghel stuifduinen gevormd, onder meer in het gebied Vlagheide. Het herstructureren van de Vlagheide is momenteel een intergemeentelijk plan. Onder de titel Masterplan Vlagheide wordt in samenwerking met Sint-Oedenrode en Veghel gekeken naar een nieuwe inrichting van de Vlagheide. Doel is om het landschap bij de in 2003 gesloten vuilstort De Vlagheide te versterken en een nieuwe impuls te geven met natuurontwikkeling, ecologie en toerisme.
